Giới thiệu và đánh giá cuốn Opusculum de sectis apud sinenses et tunkinenses (I)
Bắt gặp một tài liệu cổ và hiếm thì đó là một điều thích thú. Trong chỗ riêng tư, đó có thể còn là một nỗi vui, môt niềm hân hoan.
Giới thiệu và đánh giá một tài liệu cổ và hiếm: cuốn Opusculum de sectis apud sinenses et tunkineses của Giám mục Adriano di St. Thecla
Với người viết bài này, bắt gặp một tài liệu cổ và hiếm thì đó là một điều thích thú. Trong chỗ riêng tư, đó có thể còn là một nỗi vui, môt niềm hân hoan. Đối với những ai đã từng cầm bút biên khảo, tài liệu đươc đặt ở một vị trí cao nhất. Nhưng nếu tài liệu lại mang theo nó một giá trị tiềm ẩn nào đó mà gần ba thế kỷ sau, ta bắt gặp và chia xẻ được với tác giả thì có hai điều đáng nói:
– Quan điểm hay tiếng nói của tác giả đã vượt thời gian, không gian để trở thành hiện thực.
– Tiếng nói của tác giả không đơn độc. Nó được đón nhận, nó đi ngược thời đại và có thể đi trước thời đại mình. Chẳng những thế, một cách ngoài ý muốn phải chăng nó còn muốn nói cho đời sau? Hay nói một cách cao sang là nó đã có thể gửi đi một thông điệp, hay như một lời tiên tri, hay để lại cho đời sau một bài học?
Nếu quả thực được như vậy thì thật là tuyệt vời.
Tôi đã bắt gặp được tác giả và viết bài này để giới thiệu một tài liệu cổ rất đáng quý và mong chia xẻ với bạn đọc xa gần.
Vì sao có tập sách này?
Bạn đọc sẽ có thể thích thú nếu hiểu được xuất xứ tập tài liệu, về con người của tác giả cũng như nội dung của cuốn Opusculum de sectis apud sinenses et tunkinenses (A Small Treatise on the Sects Among the Chinese and Tonkinese) by Father Adriano di St. Thecla: A Study of Religion in China and North Vietnam in the Eighteenth Century. Annotated, introduced and translated from Latin, Classical Chinese, and Demotic Vietnamese (in collaboration with Mariya Berezovska for Latin), (Ithaca: Cornell Southeast Asia Publications, 2002). Cuốn sách do Olga Dror giới thiệu và chú giải này đã được Nguyễn Thanh Xuân dịch và Võ Minh Tuấn hiệu đính, tựa tiếng Việt là “Luận về các phái của người Trung Hoa và Đàng ngoài: Nghiên cứu về tôn giáo ở Trung Hoa và Bắc Việt Nam thế kỷ 18 / Adriano di Santa Thecla” , Nxb Thế giới, Hà Nội, 2017. 495 tr.
Bản dịch tiếng Việt cuốn sách do Olga Dror giới thiệu và chú giải. Nguồn: Nhà xuất bản Thế giới, 2017
Tác giả là Giám mục Adriano di St. Thecla (1667-1765). Ông đã sống ở Đàng Ngoài gần 30 năm hồi thế kỷ 18.
Cũng như đọc bất cứ tài liệu cổ nào khác, chúng ta nên đặt mình vào thời đại của tác giả để dễ hiểu tác giả hơn. Tác phẩm của ông được viết bằng tiếng La Tinh, có nhiều chỗ pha chữ Hán nhằm giới thiệu và đưa ra một cái nhìn có tính bao dung, chấp nhận sự đa dạng của các tôn giáo cùng thời như Khổng giáo, Phật giáo, ngay cả bói tóan cũng như việc thờ cúng các thần linh..
Rồi sau đó bị coi như một tác phẩm dị giáo nên có lẽ do đó, tác phẩm của ôngđã nằm chết trong gần ba thế kỷ hầu như không một ai biết đến.
Theo bà Olga Dror, người đã có công phát hiện tài liệu cổ này tại Thư Khố Hội truyền giáo Hải ngoại ở Paris trong một sự tình cờ ngẫu nhiên. Bà giải thích sự việc.
Bà Olga Dror khi ấy đang soạn một luận án tiến sĩ về Bà Chúa Liễu Hạnh, một nữ thần người Việt. Công việc của bà thật ra ít được ai quan tâm, ngay cả những học giả gốc Việt. Tuy nhiên, đối với các học giả Tây Phương, việc đi tìm hiểu các nữ Thần linh mang tính thần thoại thì nói chung đều có rất lâu đời ở nhiều nền văn hoá khác nhau.
Về mặt tôn giáo, người ta nhận thấy rằng, ngay cả các tôn giáo lớn như Phật giáo, Thiên Chúa giáo thì sự hiện diện của phái nữ là điều hiển nhiên, không chối cãi được. Vì thế, nhiều học giả đã triển khai đề tài này.
Nước Pháp có Jacques de Voragine (sinh năm 1230) viết tập La Légende dorée rất được thịnh hành trên toàn nước Pháp trong nhiều thế kỷ. Bên Anh có Women of the Gilte Legende: A selection of Middle English Saint Lives. Về phía người Việt, các huyền thoại đủ loại cũng không hiếm..
Giáo sư Pierre Huard, học giả người Pháp, là thầy của nhiều vị bác sĩ lớn tuổi hiện nay của Việt Nam như giáo sư Trần Ngọc Ninh; bác sĩ Huard viết chung với giáo sư Maurice Duran cuốn Connaissance du Viet Nam, được trường Viễn Đông Bác cổ tại Pháp in năm 1954. Ông cũng đề cập đến các yếu tố thần thoại mà ông gọi là thuần túy văn hóa Việt Nam như một thứ gia tài, một thứ truyền thống thuần túy của người Việt Nam không pha trộn.
Đặc biệt, tác giả Lê Phụng hơn ai hết là người chú trọng đến đề tài này hơn cả. Theo Nguyễn Văn Trung, ông có một số bài viết liên quan đến Công chúa Liễu Hạnh dưới nhan đề: Niềm Tin nữ Thần linh trong văn học truyền thống. Đặc biệt chương ba, ông dành để viết về Công Chúa Liễu Hạnh. Tác giả Nguyễn Huy cũng có bài viết: Thánh Mẫu Liễu Hạnh, đăng trên số Đi Tới, số 46. Cho nên, việc làm của bà Olga Dror là một điều không lạ. Chỉ khác một điều là trong khi bà đang chú tâm vào việc nghiên cứu công chúa Liễu Hạnh thì tình cờ mà bà đọc trong tài liệu Opusculum cũng có phần bàn về Liễu Hạnh. Vậy là bà chuyển hướng, say mê với tập tài liệu Opusculum và tạm thời tạm ngưng công việc làm luận án về Liễu Hạnh và tập trung vào tập tài liệu trên để đưa nó ra ánh sáng sau khoảng hơn 250 năm bị lãng quên. Còn nhiều tài liệu quy báu và giá trị khác cũng bị bỏ quên. Những nỗ lực cá nhân thì có như một số các tác giả Nguyễn Văn Trung, Trần Thái Đỉnh, Lê Phụng, Thanh Lãng, Nguyễn Hưng, Roland Jacques, v.v..
Nhưng phần tài liệu về Giáo Hội Thiên Chúa giáo về kinh sách, truyện vãn, tuồng, nhất là mảng văn Hán-Nôm, v.v. thì còn cơ man nào tài liệu chưa được giới thiệu. Rất tiếc, phía lãnh đạo Giáo Hội Thiên Chúa giáo như Tổng Giáo Phận Sài Gòn xem ra còn lơ là nhiều về mặt này. Họ chú trọng vào việc phát triển xây cất, trùng tu, thiết lập các cơ sở mới hơn là chú tâm tìm hiểu lịch sử giáo hội qua các tài liệu Hán Nôm còn để lại.
Chính vì thế, tập tài liệu do Olga tìm ra được, thêm một lần nữa chứng tỏ ta lại phải vịn vai vào người ngoại quốc làm thay cho chúng ta mà đáng lẽ trách nhiệm của chúng ta phải làm.
Cũng theo bà Olga Dror, khi tập trung vào việc tìm hiểu Opusculum, bà còn có dịp đọc tài liệu cũng của Adriano nhan đề: The Chinese and Tonkinese Chronology (Biên Niên về Trung Hoa và Đàng Ngoài). Adriano đã lấy kinh nghiệm truyền giáo bên Trung Hoa để quy chiếu về tình trạng ở Việt Nam.
Hướng làm việc của bà Olga sở dĩ có kết quả là bà đã được sự hỗ trợ của nhiều học giả đủ chuyên ngành trên thế giới. Không có những người này, không chắc bà đã đi hết con đường bà đã lựa chọn. Và với sự cổ võ cũng như hỗ trợ của nhiều thức giả mà bà Olga đã có thể dịch được bản thảo tiếng La Tinh này ra tiếng Anh. Cứ theo như bà Olga, bà gặp nhiều khó khăn kỹ thuật khi dịch bản văn này.
Vì thế, công khó ấy do nhiều người thuộc đủ mọi chuyên ngành đóng góp.
Trước hết là Giám Mục Moussay, Giám đốc Thư Khố Hội truyền giáo Hải ngoại, rồi Mariya Berezovska, đồng dịch giả bản thảo tiếng La tinh với tác giả. K.W. Taylor trong Lời tựa gọi là “Khu rừng ngôn ngữ” với bao khó khăn kỹ thuật về mặt ngữ Pháp, cú pháp, những chú giải đày đặc. K.W. Taylor gọi sự thành công của Dror là đã tạo được “kiếp lai sinh” của tập bản thảo. Rồi với sự cố vấn của giáo sư Danuta Shanzer giúp cho nền tảng hiểu biết được vững chắc. Chưa hết, Giám mục Pietro Scalia, Giám đốc Thư khố của dòng Augustine chân đất ở Roma đã kiên nhẫn giải đáp về dòng này và về cuộc đời của Adriano di St. Thecla. Tiếp theo, có vô số các vị học giả đã đọc tác phẩm dịch đã góp ý kiến như: Charles Péterson, giáo sư Dan Boucher và giáo sư Nguyễn Tự Cường, Robert Mc Neal, giáo sư Vincent Pecora và các vị khác như Kim Haines- Eitzen, James John và Gary Rendsburg. Cuối cùng là với sự góp ý của người Việt như Phan Huy Lê, Trần Quốc Vượng, Ngô Đức Thịnh, Đỗ Quang Hưng, Nguyễn Tài Thư, Phan Văn Các, Trần Nghĩa, Nguyễn Duy Hinh, Ngô Đức Thọ, Nguyễn Tá Nhi và ông Đinh Văn Minh. Chưa kể các tổ chức giúp thực hiện dự án này như Quỹ Ford, các vị giáo sư bậc thầy của tác giả tại trường Đại Học, v.v..
Kết luận là tập sách mỏng trên 100 trang chẳng những được khám phá ra lại được dịch từ tiếng La Tinh cổ sang tiếng Anh, năm 2002 với một mạng lưới người chuyên biệt từ tiếng Pháp, tiếng Ý, Tây Ban Nha, Hoa Kỳ và Việt Nam. Và cũng không thể quên, công khó của dịch giả Nguyễn Thanh Xuân và sự hiệu đính của Võ Minh Tuấn, năm 2017. Đó là cả một công trình và một đoạn đường dài trải qua cần được ghi nhận.
(Còn tiếp)Nguyễn Văn Lục
Nguồn: DCVOnline